Człowiek roszczeniowy: kim jest i jak go ujarzmić?

Kim jest człowiek roszczeniowy?

Aby odpowiedzieć sobie na to pytanie, nie trzeba daleko szukać. Spójrz na upierdliwego sąsiada z mieszkania obok, ulubionego aktora z piękną dykcją, urokliwą koleżankę z mniej urokliwej pracy, własne dziecko i w końcu spójrz w lustro. Roszczeniowość nie jest niczym nadzwyczajnym. Odwrotnie, roszczeniowość jest niejako stanem domyślnym każdego człowieka, który oswajamy dzięki kulturze, w procesie wychowania. Oczywiście nie wszyscy mają to szczęście, aby stać się beneficjentem jednego i drugiego, co nie zmienia faktu, że nawet najlepiej wychowany człowiek, jeśli opuści gardę zdrowego rozsądku, to sam wpadnie w sidła tej siły, równie pierwotnej i przepotężnej co potrzeba jedzenia, spania i wydalania.

Ale co tak właściwie znaczy, że ktoś jest roszczeniowy? Co wpływa na to, że jedni są bardziej, a inni mniej roszczeniowi? W końcu – czy dziś jesteśmy bardziej roszczeniowi niż kiedyś, a jeśli tak, to czy można coś z tym zrobić? Spróbujmy odpowiedzieć sobie na te i inne pytania.

Człowiek roszczeniowy

Według słownika języka polskiego roszczeniowy to «wyrażający się w nieuzasadnionych lub nadmiernych żądaniach»^[1].

W dużym więc uproszczeniu człowiek roszczeniowy uważa, że mu się należy, ale zapytany z jakiego tytułu, nie jest w stanie udzielić obiektywnego wyjaśnienia. Najczęściej natomiast przybierze ono formę swojskiego „bo tak” nierzadko przystrojonego w emocjonalne epitety, ideologiczne frazesy, populizm zrzucające odpowiedzialność za cokolwiek co jest przedmiotem roszczenia na państwo, organizacje, społeczeństwo, rodziców, szefa, przypadkowe osoby.

Rozważmy następujące przykłady:
1/ Ukończyłam trzy fakultety i zarabiam mniej niż robol na budowie – wypowiedziane z pogardą.
2/ Dlaczego państwo nie pomaga biednym! – wypowiedziane tonem pełnym oburzenia.
3/ Para zdecydowała się kupić nowy samochód i sprzedać stary. Dowiadują się od rodziny, że powinni dać stary samochód kuzynce, bo ona nie ma, a musi czymś dziecko wozić do szkoły.

Ad 1. Jest bardzo duża szansa, że robol pracujący na budowie wykonuje bardziej pożyteczną pracę niż współczesny student po trzech fakultetach. Ale nawet jeśli założymy, że jest inaczej, to co przeszkadzało studentowi iść do szkoły budowlanej, zostać robolem i zarabiać godnie? Student odpowie, że przecież kształcił się 5-7 lat, aby mieć kwalifikacje, a taki robol przenosi pustaki i miesza zaprawę, a w młodości na pewno siedział na trzepaku z kolegami zamiast czytać Baudelaire’a. Roszczeniowość w tym wypadku wynika z ignoranckiego skądinąd poczucia, że fakt posiadania jakichś kwalifikacji powinien wiązać się z określonym rezultatem – w tym wypadku z wysokimi zarobkami. Osoba roszczeniowa nie bierze pod uwagę, że same kwalifikacje nie są gwarantem niczego, szczególnie, jeśli są to kwalifikacje bezużyteczne, nikomu niepotrzebne. Ponieważ jednak absolwent 3 fakultetów z minimalnymi perspektywami zarobkowymi bezkrytycznie zmarnował już 5-7 lat życia na zdobywanie bezużytecznych kwalifikacji, to zgodnie z ludzką skłonnością do odsuwania odpowiedzialności za niepowodzenia szuka winnych swojej sytuacji w „robolach” lub systemie, a nie we własnym nieprzemyślanym wyborze.

Ad 2. Tutaj należałoby raczej odwrócić perspektywę i zapytać, dlaczego Ty nie pomagasz biednym? Jeśli uważasz, że tak wielkim problemem jest cierpienie innych, to powinieneś/powinnaś podejmować własne inicjatywy pomocowe, charytatywne, wolontarystyczne bez względu na to, czy robi to państwo, czy sąsiad z drugiego piętra. Nawet jeśli zgodzimy się, że to jednak państwo powinno „coś robić”, to zderzamy się z dwoma innymi problemami. Po pierwsze, państwo nie jest instytucją z kosmosu; państwo to my wszyscy, więc jeśli organa państwowe funkcjonują nie tak jak powinny, to bez mojego, Twojego, społeczeństwa wysiłku nic się nie zmieni na lepsze. Bo niby dlaczego by miało? Kto ma o to zadbać? Po drugie, zrzucając całą odpowiedzialność za wspólne dobro na bezosobową i bezduszną machinę państwową, odcinamy kordonem sanitarnym potrzebujących od reszty społeczeństwa tym samym znieczulając się na codzienne wyzwania człowieczeństwa. Następny razem, gdy zobaczymy na ulicy potrzebującego, ominiemy go szerokim łukiem, bo przecież „inni” pomogą, a skoro nie pomogli, to ich wina, że potrzebujący jest potrzebujący.

Ad 3. Ani w rodzinie, ani poza nią nikt nie ma obowiązku oddawać dóbr, na które sami musieli pracować. Bez względu na to, jakimi intencjami kierują się właściciele, mają prawo zrobić ze swoim dobrem to, na co mają ochotę, pod warunkiem, że nie szkodzą innym. Jeśli kuzynka domaga się samochodu, bo go nie ma, to ma dwa wyjścia: albo zakasać rękawy i zapracować sobie na własny, albo pogodzić się z brakiem samochodu i jeździć komunikacją miejską. Jeśli z kolei powodem, dla którego powinna dostać samochód od rodziny jest posiadanie dziecka, to należy się zastanowić, dlaczego zdecydowała się na dziecko nie kupiwszy wcześniej samochodu?

Gdy przyjrzymy się z bliska trzem opisanym historiom, to zauważymy, że ich elementem wspólnym jest stosunek ludzi do odpowiedzialności za własne lub wspólne dobro. Nie przypadkiem zresztą, wszak im bardziej odsuwamy się od odpowiedzialności lub im bardziej przenosimy ją na innych, tym słabiej zauważamy zależność przyczynowo-skutkową między własnymi wyborami lub zaniechaniami a ich rezultatami (lub brakiem rezultatów nota bene). I odwrotnie. Co ważne, osoby roszczeniowe bardzo rzadko zdają sobie sprawę ze swojej przypadłości, bo nie dość, że nie sprzyjają temu nasze zwierzęce instynkty, to na dodatek kultura, której zadaniem jest temperowanie zachowań aspołecznych, nie zawsze spełnia swoją rolę z przyczyn, o których opowiem dalej.

Wychowanie w człowieku człowieczeństwa

Człowiek rodzi się zwierzęciem i podobnie jak reszta zwierząt dziedziczy zestaw zdolności (instynktów) napędzanych przez popędy i sterowanych przez odpowiednie bodźce zewnętrzne, prowadzących do skutków koniecznych dla przeżycia^[2]. Na przykład instynkt przetrwania wobec zagrożenia (np. syku węża) powoduje reakcję strachu i ucieczki lub walki. Jednak w odróżnieniu od reszty zwierząt, człowieka można nauczyć dobrowolnej kontroli tych zachowań dzięki mowie (rozumianej jako system językowy złożony ze znaków i reguł), która jest nośnikiem kultury (rozumianej w sensie klasycznym jako zasady celowo kształtujące życie społeczeństwa ^[3]), i tym samym uczłowieczyć go. O ile jednak człowiek sam z siebie nie nauczy się mowy bez pomocy innych ludzi, to reszta zwierząt nie nauczy się mowy nawet uczęszczając do najlepszej szkoły podstawowej w mieście.

Wychowywanie w człowieku jego człowieczeństwa zaczyna się natychmiast po narodzinach (czy zaczyna się wcześniej – można na ten temat dyskutować). W trakcie różnych faz rozwoju, dziecko potrzebuje odpowiednich bodźców, które będą podtrzymywać jego ciekawość świata, nowych doświadczeń i samoukierunkowania^[4]. Jest to szczególnie istotne w pierwszych latach życia dziecka, ponieważ między 2 a 7 rokiem życia myślenie i mowa maluchów cechuje się egocentryzmem^[4]. Każdy, kto miał styczność z normalnie rozwijającym się dzieckiem z pewnością zaobserwował u niego skłonność do nadmiernych żądań względem otoczenia: „to moja zabawka”, „chce tego cukierka a nie tamtego”, „oddaj mi to”, etc., a nawet przemocy skierowanej ku innym dzieciom motywowanej zazdrością. Ponieważ egocentryzm jest „stanem domyślnym” człowieka, to bez odpowiednich wzorców dziecko nie rozwinie w sobie zachowań prospołecznych. Dziecko, od którego nie wymaga się osiągnięć, któremu przyzwala się na nieograniczoną autonomię i inicjatywę, i któremu nie stawia się granic dla jego postępowania, będzie w przyszłości przejawiać egocentryzm, pasywność i agresję, a konsekwencją dla rozwoju jego osobowości będzie przerost poczucia kompetencji oraz skrajne, niczym nieuzasadnione poczucie autonomii^[4]. Własne potrzeby dla takich osób będą najwyższą wartością.

Innymi słowy, pobłażliwość ze strony rodziców/wychowawców wobec dziecka umocni w nim poczucie naturalnego dla wieku przedszkolnego egocentryzmu. Niestety, nawet jeśli rodzicom uda się na wczesnym etapie ukształtować w dziecku postawy prospołeczne i altruistyczne, to istnieje duże ryzyko, że pod wpływem czynników środowiskowych i tak w pewnym stopniu przejdzie na ciemną stronę mocy. Dlaczego? Z prostej przyczyny: im kultura słabiej oddziałuje na społeczeństwo, tym silniej do głosu dochodzą zachowania instynktowne (spontaniczne), a zatem tym powszechniejsze stają się postawy roszczeniowe. Rzeczone ryzyko jest o tyle większe, o ile współcześnie rola rodzica w wychowaniu potomka jest mocno ograniczona na rzecz instytucji państwowych i mediów, które na domiar złego nie tylko nie oferują żadnego spójnego systemu wartości, ale co gorsza wprowadzają chaos poznawczy sprowadzający fundamentalne wybory do poziomu fizjologii (czyt. jeść, spać, kopulować). I z jakiegoś powodu w powszechnym mniemaniu współczesnej “inteligencji” ma to niby czynić nas lepszymi ludźmi.

Tymczasem najważniejsze intelektualne i duchowe zdobycze cywilizacji zachodniej, na które zaciągnęliśmy kredyt finansujący współczesną samowolę dla niepoznaki nazwaną wolnością, zawdzięczamy indywidualnej dyscyplinie naszych przodków.

Ujarzmianie roszczeniowego JA

Aby wyleczyć się z roszczeniowości, musimy najpierw ocenić, jak bardzo roszczeniowi jesteśmy. Niestety człowiek roszczeniowy rzadko zdaje sobie sprawę ze swojej przypadłości, albo z powodu samouwielbienia przesłaniającego horyzont zdarzeń, albo na skutek zwyczajnej niewiedzy. Każdy z nas może być w jakimś stopniu roszczeniowy. Żeby jednak odkryć w sobie mikroba, trzeba chcieć, a z tym, jak wiadomo, różnie bywa. Tutaj polecam ćwiczenie introspekcji.

Gdy już zidentyfikujesz swojego pasożyta, spróbuj:

1. Zrobić listę rzeczy, które według Ciebie należą Ci się od znajomych, rodziców, instytucji, państwa, Boga, Wszechświata, etc. Bez względu na to, jak mocno ucywilizowaną osobą jesteś, na pewno wierzysz, że coś Ci się należy z dowolnego tytułu. Kluczowe jest, aby te rzeczy określić, a następnie spróbować znaleźć jeden obiektywny powód uzasadniający roszczenie. Uważasz, że należy Ci się darmowa edukacja? Dlaczego? Czy Twój powód jest obiektywny, czy emocjonalny? Uważasz, że państwo powinno pomagać potrzebującym? A dlaczego państwo, a nie Ty? Uważasz, że należy Ci się wyższa pensja za wykonywaną pracę? Dlaczego? Co konkretnego zrobiłeś/aś, aby otrzymać podwyżkę lub poprawić jakość swojego życia?
2. Zapytać o to samo bliską osobę lub znajomego. Czy potrafią podać obiektywny, racjonalny powód uzasadniający stanowisko? Jeśli nie, jakie wnioski możesz wyciągnąć z tej obserwacji?
3. Wyłapywać próby usprawiedliwiania własnych grzechów i grzeszków. Bardzo często nachodzi nas pokusa, aby komuś spuścić werbalny łomot, ponieważ działa nam na nerwy. Myślenie w stylu „należało mu się, bo jest kretynem” albo „dziś mu wygarnę, w końcu tyle czasu się powstrzymywałem” do niczego nie prowadzi. Uzasadnianie złego zachowania zawsze prowadzi do przesuwania granicy tolerancji.
4. Przyjąć odpowiedzialność za swoje życie, wybory, dobrobyt. Zacznij od czegoś małego, np. ugotuj obiad zamiast jeść w fastfoodzie, wypastuj swoje buty, aby nie iść do pracy jak dziad, wyprasuj koszulę. A kiedy już Ci się to uda, ugotuj obiad bliskiej osobie, wypastuj buty tacie, żeby nie szedł do pracy jak dziad, wyprasuj koszulę ukochanemu lub umyj naczynia, żeby ukochana miała czas na prasowanie Twojej koszuli. A kiedy już Ci się to uda, spróbuj robić to regularnie. Jeszcze nie umarłeś/aś od wysiłku? To spróbuj zmienić coś w swoim otoczeniu. Może w pracy? Szkole? Na osiedlu? Pamiętaj, że poprawa jakości Twojego życia zaczyna się od najprostszych i pozornie najmniej znaczących czynności. Chcesz naprawić świat, kiedy nie potrafisz nawet wypastować butów?
5. Zadać sobie pytanie, “Czy zrobiłem/am coś złego?”, gdy spadnie na Ciebie krytyka lub rzeczy nie pójdą zgodnie z planem. Z reguły nasza pierwsza reakcja na krytykę lub problemy to odsuwanie odpowiedzialności możliwie najdalej. Tymczasem dobra i odpowiedzialna osoba powinna wpierw zacząć od rachunku sumienia, a dopiero w drugiej kolejności oceniać innych. W praktyce taka postawa poszerza nasz repertuar cennych doświadczeń, a co za tym idzie zwiększa skuteczność przyszłych działań i rozwija aparat decyzyjny. Jeśli to nie jest sukcesem, to co jest?
6. Cieszyć się z sukcesu innych osób i chwalić je publicznie, gdy zrobią coś dobrze. Osoby roszczeniowe dostają apopleksji, gdy widzą, że komuś się udało, ponieważ nie potrafią znieść, że to nie oni są w centrum uwagi. Z czasem dostrzeżesz, że zauważanie sukcesu innych poprawia Ci nastrój i dodaje motywacji do lepszej pracy.
7. Inicjować wspólny wysiłek lub pracę grupową. Inspiruj innych, aby wyrażali swoje zdanie, dzielili się doświadczeniami i brali czynny udział we wspólnych działaniach. Jeśli trafia Cię szlag, gdy ktoś „nie ma racji”, nie wskakuj na niego jak baba na przyczepę, tyko przeczekaj nerwy, policz do pięciu albo dziesięciu i zamiast sprowadzać rozmówce do poziomu ściółki leśnej, zapytaj, czy potrafi uzasadnić swoje stanowisko. A nuż widelec ma rację.
8. Nie przyjmować strony w sporach światopoglądowych. Rzadko kiedy takie spory są czarno-białe. Właściwie to nigdy nie są. Jeśli masz skłonność przyjmowania stron zanim rozpocznie się dyskusja, to z całą pewnością wybierzesz tę stronę, która jest Ci bliższa emocjonalnie a nie merytorycznie. Gdy trzeba, graj adwokata diabła. Stawanie po stronie opcji (nie, nie jest to sprzeczne z pierwszym zdaniem tego punktu), z którą się nie zgadzasz, to świetne ćwiczenie intelektualne, ponieważ wymusza elastyczność i poszerza Twój arsenał retoryczny na przyszłość.
9. Ćwiczyć myślenie krytyczne, aby bronić się przed automanipulacją, rozwijać się intelektualnie i poprawiać jakość życia swojego i innych.
10. Obserwować swój postęp. Podejmując działania mające na celu długofalową poprawę jakiegoś aspektu swojego życia, konieczne jest wnikliwe obserwowanie zmian zachodzących w emocjach, relacjach czy myśleniu. Jeśli próbujesz oduczyć się roszczeniowości, zwracaj uwagę, czy od czasu wprowadzenia zmian komunikacja z ludźmi nie staje się łatwiejsza, czy nie jesteś bardziej zadowolony z życia, etc. Dostrzeganie owoców swojej pracy, szczególnie jeśli jest to praca wymagająca wysiłku, to doskonałe paliwo motywujące do dalszego działania.

A jak już Ci się uda, naucz tego innych!

^{Ostatnia aktualizacja: 2018.12.01}

Przeczytaj również:

1. Rozwój osobisty dla nowoczesnego humanisty – PRZEWODNIK
2. 10 sposobów, jak poprawić myślenie
3. Jak oceniać jakość myślenia?

___
^[1] https://sjp.pwn.pl/sjp/roszczeniowy;2515802
^[2] https://encyklopedia.pwn.pl/haslo/;3914908
^[3] Jaeger, W., Paideia. Formowanie człowieka greckiego. Fundacja Aletheia. 2001;33, 38, 87.
^[4] Brzezińska, A., et al. (2016) Psychologia rozwoju człowieka (s. 169 – 215) Sopot: GWP
^[5] Levitt M. Perceptions of nature, nurture and behaviour. Life Sci Soc Policy. 2013;9:13.
^[6] Kiff, C. J., Lengua, L. J., & Zalewski, M. (2011). Nature and nurturing: parenting in the context of child temperament. Clinical child and family psychology review, 14(3), 251–301. https://doi.org/10.1007/s10567-011-0093-4
^[7] Bronson MB. Self-Regulation in Early Childhood: Nature and Nurture. New York: Guilford Press; 2000.