Poradnik Myślenia Krytycznego – wprowadzenie

Aby wziąć się za poważne myślenie, trzeba sobie najpierw uświadomić, że myśl ludzka jest z natury wadliwa. Wbrew wszelkim filozoficznym mniemaniom czy indywidualnemu poczuciu wyjątkowości każdego człowieka, owa wadliwość jest stanem domyślnym i optymalnym w skali rodzaju ludzkiego, a całkowite pozbycie się jej jest nie tyle niemożliwe, co na dłuższą metę mogłoby skutkować wyginięciem ludzkości. Wyobraźmy sobie, że wszyscy ludzie stają się nagle czempionami intelektu potrafiącymi obiektywnie oceniać informacje i kontrolować własne emocje. Taki świat byłby pozbawiony uniesień, a rozmowy ograniczałyby się do faktograficznych sprawozdań z zakresu „Jak minął mi dzień”. Skoro bowiem każdy wiedziałby w duchu sokratejskim, że niczego właściwie nie wie, to po cóż byłoby dzielić się własną niewiedzą z innymi pozbawionymi wiedzy uczestnikami życia?

Na szczęście świat nie jest idealny i, miejmy nadzieję, nigdy nie będzie! Operacyjnie zdolność myślenia krytycznego i ogólnie rozumiany racjonalizm muszą uwzględniać ową wadliwość ludzkiego aparatu poznawczego, czynniki biologiczne, celowość istnienia. Nie wchodząc jednak zbyt głęboko w filozofię, poprawa jakości myślenia nie powinna być celem samym w sobie, tylko środkiem do osiągnięcia wyższego celu: poprawy jakości życia społecznego, a więc również jakości własnego życia. Racjonalistyczny relatywizm moralny epoki oświecenia, który do dziś uchodzi w podręcznikach szkolnych za szczyt osiągnięć myśli europejskiej, doprowadził do narodzin marksizmu, komunizmu, narodowego-socjalizmu, dał ideologiczne uzasadnienie dla kolonialnych ludobójstw i zanegował kulturę jako taką. A wszystko dlatego, że wyniósł rozum ponad etykę, całkowicie pomijając naturalną skłonność człowieka do racjonalizacji nadużyć. Niestety, ale bez etycznego kompasu wbudowanego w kulturę, każda forma racjonalizmu i związanego z nim myślenia krytycznego musi w końcu prowadzić do przemocy. Dobro i zło nie są bowiem kategoriami racjonalnymi, a już tym bardziej krytycznymi, tylko kulturowymi, a w głębszym sensie, transcendentnymi, tj. wykraczającymi poza wszelki racjonalizm.

Co to oznacza w praktyce?

Przede wszystkim to, że jesteś, Drogi Czytelniku, skazany na wadliwość i nigdy nie będziesz idealny. Bez względu na posiadaną przez Ciebie wiedzę czy własne mniemanie o własnej wyjątkowości, robisz błędy, manipulujesz, dajesz sobą manipulować, krzywdzisz innych, krzywdzisz siebie, podejmujesz błędne decyzje i nawet jeśli wydaje Ci się, że wiedziesz dobre, sumienne i empatyczne życie, to przypuszczalnie nie wszyscy podzielają Twoje zdanie w tym zakresie.

Myślenie krytyczne zaczyna się w momencie, w którym uświadamiasz sobie tę prostą, acz niekoniecznie lekkostrawną prawdę, a co za tym idzie, starasz się na bieżąco korygować błędy w myśleniu, czyli m. in.: nie wypowiadasz się na tematy, o których nie masz bladego pojęcia; ślepą wiarę w autorytet zastępujesz próbą weryfikacji informacji; zadajesz niepopularne pytania zamiast uczestniczyć w chórze wzajemnej adoracji; przyznajesz się (przynajmniej wobec siebie) do błędu; stosujesz konsekwencję w myśleniu i jednakowe standardy dla wszystkich.

Ze wzrostem jakości myślenia wiąże się szereg korzyści w postaci:

1. Skuteczniejszego i bardziej zrozumiałego wyrażania myśli i efektywniejszego rozumienia myśli innych;
2. Wyznaczania racjonalnych celów i większej skuteczności w ich osiąganiu;
3. Zadawania mądrych i trafnych pytań;
4. Trzymania się meritum sprawy i skutecznego rozwiązywania problemów;
5. Mniejszego wpływu egocentryzmu myślenia na podejmowane decyzje;
6. Mniejszego egoizmu;
7. Większej kontroli nad emocjami, pragnieniami i zachowaniem;
8. Zdolności do patrzenia na zagadnienie z obcych punktów widzenia;
9. Mniejszej potrzeby kontrolowania wszystkiego dookoła, a także innych ludzi;
10. Mniejszej podatności na manipulacje medialne, nadużycia partnera, obietnice polityków, marketing, kłamstwo;
11. Mniejszej skłonności do zadręczania się rzeczami, na które nie masz wpływu;
12. Zdrowego samokrytycyzmu;
13. Świadomego dobierania słownictwa i tonu wypowiedzi do sytuacji;
14. Prowadzenia owocnych dyskusji i logicznego rekonstruowania argumentacji;
15. Szybszego i bardziej wartościowego rozwoju intelektualnego;
16. Efektywnego wykorzystywania czasu;
17. Dostrzegania skłonności innych ludzi do samooszukiwania się;
18. Dostrzegania wpływu, jaki inni ludzie, Twoje własne stany emocjonalne i media mają na Twoje poglądy, samopoczucie i wybory;
19. Identyfikowania i rozumienia kluczowych problemów w życiu osobistym, zawodowym, w lokalnej społeczności i na świecie;
20. Świadomości, że nauka myślenia krytycznego to proces trwający całe życie, a wiedza i ponadprzeciętne zdolności intelektualne wiążą się z odpowiedzialnością nie tylko za siebie i rodzinę, ale za członków społeczności świata, w którym żyjemy.

Zadanie domowe

Zanim przejdziesz do kolejnej części Poradnika Myślenia Krytycznego, spróbuj wykonać proste ćwiczenie, dzięki któremu zauważysz, z jakim trudem przychodzi Ci formułowanie obiektywnych opinii. Określ ważny dla Ciebie temat światopoglądowy i spróbuj odpowiedzieć sobie na następujące pytania:

1. Z czego wynika Twoje stanowisko w tej sprawie? Z wnikliwej analizy informacji oraz weryfikacji faktów czy z wiary w prawdomówność autorytetu lub stosunku emocjonalnego do tematu?
2. Czy potrafisz w jasny i merytoryczny sposób podać argumenty przemawiające za Twoim stanowiskiem? Jeśli tak, spróbuj spisać je na kartce papieru, a następnie zastanów się, jak można zweryfikować ich prawdziwość.
3. Czy znasz argumenty drugiej strony?
4. Czy potrafisz znaleźć merytoryczne kontrargumenty dla racji drugiej strony?

Możliwe jest, że zadanie wykonasz bez mrugnięcia okiem, a wtedy będzie oznaczało to jedną z dwóch rzeczy: 1) jesteś osobą o niezwykłej tężyźnie intelektualnej, 2) potrafisz skutecznie oszukiwać samego siebie.

Czy będziesz w stanie wybrać, z którym zjawiskiem masz do czynienia?

Tekst jest wstępem do cyklu Poradnik Myślenia Krytycznego.