Jak oceniać jakość myślenia?

Myślenie, podobnie jak serek wiejski czy obuwie trekkingowe, może być wysokiej i niskiej jakości. O ile jednak skład serka wiejskiego można sprawdzić na etykiecie, a jakość butów wyjdzie w „praniu”, to z myśleniem nie jest już tak kolorowo. Wynika to z prostego, ale niekoniecznie popularnego faktu: tak jak ameby i orangutany, podlegamy biologicznym mechanizmom determinującym nasze zachowania, a kluczowym dla jakości myślenia objawem tych mechanizmów są błędy poznawcze, z których istnienia niemal zupełnie nie zdajemy sobie sprawy.

Przykładem popularnych błędów poznawczych, których lepkie macki skutecznie powstrzymują nas przed rozwojem intelektualnym, są np. poleganie wyłącznie na autorytecie (efekt autorytetu) czy opieranie się w rozumowaniu na widocznych danych z pominięciem tych niedostępnych (błąd przeżywalności lub selekcji danych). A teraz wyobraźcie sobie, że podobnych błędów jest dziesiątki i zdecydowana większość z nas pada ich ofiarą zarówno w rutynowych czynnościach jak i wobec życiowych decyzji, którym poświęcamy znaczną część dostępnego arsenału intelektualnego.

Na jakość myślenia wpływają też inne czynniki, które w większym lub mniejszym stopniu są ze sobą wzajemnie powiązane. Należą do nich m. in.:

1. Potrzeby biologiczne, czyli konieczność jedzenia, picia, defekowania, snu, etc. Brak snu czy chroniczny głód w sposób niemal niezależny od woli podważają fundamenty racjonalnego myślenia popychając człowieka do skrajnych wyborów, np. kradzieży czy mordu.
2. Potrzeby społeczne – wynikające z naturalnej skłonności człowieka do organizowania się w grupy. Należą do nich np. potrzeba uznania, miłości, przynależność do grupy rówieśników czy osób o zbliżonych poglądach politycznych. Dla ich zaspokojenia często rezygnujemy z niezależności intelektualnej czy decyzyjnej przyjmując narzucone przez grupę poglądy i cele.
3. Emocje – naturalnie wynikające z dwóch pierwszych punktów. Jednym z głównych czynników presji środowiskowej jest stres i związany z nim strach, który bardzo łatwo wykorzystać do wymuszenia na organizmie przewidywalną reakcję (np. struś obniżający głowę wobec zagrożenia czy podkulanie ogona przez psa na skutek lęku).
4. Przemysł perswazji – szeroko rozumiane zastosowanie psychologii perswazji do realizacji celów: sprzedażowych, marketingowych, politycznych, ideologicznych, etc. De facto każdy aspekt naszego istnienia podlega przemysłowi perswazji, czy to w skali makro czy mikro. W skali mikro może to być np. negocjowanie statusu w małżeństwie, a w skali makro – inżynieria społeczna obliczona na zmianę potrzeb ludzkich i pojęć organizujących przestrzeń wyobrażeniową (np. próba redefinicji pojęcia sprawiedliwości w celu uzasadnienia zmian podatkowych).

Podsumowując powyższe rozważania, nie będzie zatem przesadą stwierdzenie, że życie człowieka to zindywidualizowana iluzja na masową skalę, której poddajemy się bezwiednie celem zminimalizowania stresu środowiskowego. Wszystko inne wynika tylko i wyłącznie z tego, a same rozważania nad istotą i użytecznością krytycznego myślenia sprowadzają się nomen omen do minimalizacji niepotrzebnego, z punktu widzenia racjonalności, stresu. Po mojemu: obrony przed głupotą ludzką – własną i cudzą.

Jak ocenić jakość myślenia?

Nie miejmy wątpliwości, że nie da się w obiektywny sposób zmierzyć, czy delikwent jest już mądry czy jeszcze tkwi w czarnej jak noc głupocie. Jeśli ktoś twierdzi, że jest to możliwe, to jest szarlatanem próbującym obracać trybikami przemysłu perswazji.

Co zatem można określić? Na szczęście bardzo dużo!

W pierwszej kolejności spróbuj ustalić, czy lub jak często praktykujesz poniższe zachowania:

1. Pochopnie wyciągasz wnioski
2. Podejmujesz nierozsądne decyzje
3. Nie dostrzegasz konsekwencji decyzji, wyborów, idei
4. Nie potrafisz ubrać swoich myśli w słowa
5. Z trudem komunikujesz własne poglądy, potrzeby
6. Nie radzisz sobie z rozwiązywaniem problemów
7. Myślisz nieracjonalnie i nielogicznie
8. Myślisz egocentrycznie i etnocentrycznie
9. Przekręcasz dane i wykorzystujesz je w sposób nieprecyzyjny
10. Wyciągasz wnioski niepoparte doświadczeniem
11. Myślisz powierzchownie lub jednostronnie
12. Lekceważysz dane podważające Twój punkt widzenia
13. Jesteś hipokrytą
14. Nie jesteś świadom własnych uprzedzeń
15. Wypowiadasz się na temat, o którym nie masz bladego pojęcia
16. Dajesz innym porady niepoparte jakimkolwiek doświadczeniem
17. Wyciągasz wnioski na podstawie niepełnych lub niedokładnych informacji
18. Zadajesz pytania bez związku z materią problemu
19. Mylisz pojęcia
20. Mieszasz zagadnienia lub problemy nie mające ze sobą związku
21. Nie potrafisz budować analogii
22. Nie rozumiesz analogii
23. Zadajesz pytania z tezą
24. Udzielasz niejasnych odpowiedzi
25. Nadużywasz znaczenia słów, pojęć
26. Lekceważysz ważne opinie na dany temat
27. Zadajesz niejasne pytania
28. Nie potrafisz przyjąć perspektywy innej niż Twoja
29. Skupiasz się na nieistotnych szczegółach lub aspektach problemu
30. Używasz argumentów oderwanych od rzeczywistości
31. Nie zauważasz wykluczających się argumentów, idei
32. Nie potrafisz skupić się na celu
33. Gubisz cel działania lub meritum problemu
34. Akceptujesz lub powielasz nieprecyzyjne informacje
35. Korzystasz z danych bez sprawdzenia źródła

Powyższe są zaledwie drobiną kurzu w szafie intelektualnego zaniedbania. Niestety nie wystarczy zwyczajnie odpowiedzieć na te pytania, aby stać się mądrzejszą osobą. Przede wszystkim trzeba odpowiedzieć na nie uczciwie. Biorąc pod uwagę, że większości z nas wydaje się, że jesteśmy tytanami myślenia, to zmiana nawyków myśleniowych z pewnością nie będzie piknikiem. Przynajmniej na początku. Gdy już dostrzeżemy zalety zdystansowanego patrzenia na świat, ciężko będzie nam wrócić do życia w grzechu.

Ale o co tyle krzyku?

Nie mam wątpliwości, że myślenie boli, a sama praca intelektualna stanowi jedną z najmniej przyjemnych, jeśli nie najcięższych. Nie ma znaczenia, czy jesteś uczniem szkoły podstawowej, matką wychowującą dzieci, liderem, managerem czy doktorem habilitowanym prestiżowego uniwersytetu. Samo pisanie dysertacji, czytanie książek czy częste rozmyślanie na tematy mniej popularne nie oznacza, że jesteśmy wprawnymi myślicielami. Podobnie jest z wiedzą – możesz być chodzącą biblioteką, a bez dyscypliny intelektualnej stać Cię będzie co ewentualnie na recytację cudzych mądrości.

A wszyscy wiemy, że nie w tym rzecz. Na cholerę zatem komukolwiek to całe krytyczne myślenie i dyscyplina intelektualna? Powodów jest multum, a tu wymienię subiektywnie najważniejsze.

Po pierwsze tego wymagają czasy. Nigdy przenigdy w historii jakiejkolwiek znanej nam cywilizacji jakościowa wiedza nie była tak powszechnie dostępna dla każdego bez wyjątku. Dziś przeciętny gimnazjalista wie na temat świata więcej niż większość wybitnych myślicieli z czasów zamierzchłych. Ba!, jestem przekonany, że sam Isaac Newton nie posiadał tak ogromnego zasobu wiedzy, jaki posiada przeciętny biesiadnik spod monopolowego. I tu wracamy do punktu wyjścia – nie wiedza czyni geniusza, a zdolność jej owocnego wykorzystania, którą niewątpliwie posiadali Newton, Einstein czy Darwin. Skoro zatem wiedza jest na wyciągnięcie ręki, a zaledwie promil ludzkości potrafi z niej korzystać, to nabycie takiej zdolności daje nam piramidalną przewagę życiową.

Po drugie, z powszechności wiedzy wynika też łatwość manipulowania informacją. Nie muszę chyba nikogo usilnie przekonywać, że manipulacja służy tylko manipulantowi, a zdolność identyfikowania półprawd, ćwierćprawd i trzeciego rodzaju góralskiej prawdy może uchronić nas przed zgubnym wpływem niecnych zamiarów niedobrych ludzi, mediów, instytucji.

Po trzecie, jakościowe myślenie pozwala zaoszczędzić czas i nerwy, ponieważ jest nierozerwalnie związane z umiejętnym zarządzaniem emocjami, które są głównym powodem podejmowania pochopnych decyzji. Dzięki wprawnemu oddzielaniu emocji od decyzji można wybierać mądrze, odpowiedzialnie i skutecznie.

Po czwarte, bez względu na to, czym zajmujemy się w życiu, zdolność skutecznej oceny własnych myśli pomaga zbudować trwałe poczucie własnej wartości, wzmocnić osobowość i nadać celowość własnym działaniom.

Po piąte, jakościowe myślenie jest warunkiem koniecznym zdrowego funkcjonowania wszystkich społeczeństw demokratycznych. Czy takie demokracje współcześnie w ogóle istnieją to kwestia dyskusyjna. Tym bardziej trzeba się wziąć do roboty.

Tekst jest pierwszą częścią cyklu Poradnik Myślenia Krytycznego.