Sztuka zadawania mądrych pytań

Z zadawaniem dobrych pytań jest trochę jak ze sportem: bez odpowiedniego treningu i właściwej techniki możesz zrobić sobie krzywdę. Pocieszające jest to, że od niewłaściwego pytania nie zerwiesz sobie ścięgna, a krzywda wynikająca z jego zadania, nawet jeśli dotkliwa, to przynajmniej zmniejsza Twoją niewiedzę i zwiększa mądrość.

Po co zadawać pytania?

Ponieważ bez pytań nie rozwiążesz żadnego problemu. Biorąc pod uwagę, że życie to głównie problemy – i nie ma w tym stwierdzeniu cienia przesady – musimy dojść do niechybnego wniosku, że nie da się prowadzić jakościowego życia bez zadawania jakościowych pytań.

Pozostaje więc zadać sobie pytanie (sic!), jakie pytania zadawać, aby skutecznie rozwiązywać problemy? Nie da się na to odpowiedzieć w sposób definitywny, ponieważ świat jest skomplikowany, a przeciwności mogą wynikać z całego szeregu czynników: psychicznych, materialnych, indywidualnych, społecznych, itd. Na całe szczęście wszystko, co jest przedmiotem wiedzy, można badać na mniej więcej tych samych poziomach myślenia.

W tej części Poradnika Myślenia Krytycznego dowiesz się:

• Dlaczego boimy się pytać.
• Jakie osiągniesz korzyści z zadawania pytań.
• Jakie pytania można zadać, aby pogłębić zrozumienie problemu.

Dlaczego boimy się pytać?

Zadawanie pytań sprawia nam kłopot, ponieważ:

• nie chcemy sprawiać wrażenia niekompetentnych,
• nie chcemy zawracać głowy,
• wydaje nam się, że nasze pytania są mało ważne,
• środowisko nie wzbudza w nas potrzeby zadawania pytań,
• boimy się, że odpowiedź wywróci nasz świat do góry nogami,
• nie chce nam się.

Innymi słowy, nie pytamy ze strachu i/lub z lenistwa. Chciałoby się powiedzieć, że jesteśmy jak dzieci, ale przecież bierność intelektualna jest cechą dorosłych, „dojrzałych”, doświadczonych ludzi. Niekoniecznie mądrych. Dziecko uczy się przez obserwację i zadawanie pytań. Pojęcie „rozbrajającej szczerości” zauważanej u najmłodszych nie wzięło się z kapelusza i doskonale obrazuje to, co nierzadko tracimy wraz z upływem czasu – ciekawość i klarowność postrzegania. Fakt, że rzeczona szczerość jest często naiwna wynika tylko z tego, że dzieci nie dysponują taką ilością danych jak dorośli. Dziś, kiedy wiedza jest na wyciągnięcie ręki, dodatkowo wydaje nam się, że zadawanie pytań jest zbędne, bo w każdej chwili możemy sobie „wyguglać” odpowiedź. Owszem, możemy, tylko co z tej odpowiedzi rozumiemy, skoro nie potrafimy docierać do źródła problemu przez zadawanie wnikliwych, trafnych pytań?

Korzyści z zadawania pytań

Mądre pytania wzbogacają nie tylko Ciebie i Twojego rozmówcę, ale również społeczeństwo, które rozwija się przez rozwój jednostki, czyli Ciebie i Twojego rozmówcy.

Ale po kolei. Zadawanie pytań wzbogaca Ciebie, ponieważ:

• Umożliwia Twój rozwój intelektualny, emocjonalny i duchowy przez skuteczne rozwiązywanie bieżących problemów w pracy, w domu, w życiu społecznym.
• Zadając pytania pokazujesz, że słuchasz, co zwiększa Twoją wartość w oczach drugiej osoby (ludzie uwielbiają mówić o sobie, szczególnie, jeśli rozmówca wykazuje zainteresowanie ich problemami).
• Wzmacnia więź z rozmówcą przez zrozumienie jego problemów.
• Rozszerza grono Twoich kontaktów społecznych.
• Poprzez rozwój intelektualny Twoich rozmówców, wzrasta średni poziom intelektualny Twojego otoczenia, co z kolei stymuluje Cię do większego wysiłku intelektualnego (otaczanie się pochlebcami ma krótkie nogi).

Zadawanie pytań wzbogaca Twojego rozmówcę, ponieważ:

• Daje mu możliwości wyartykułowania swoich myśli, których bez słuchającego nie byłby w stanie uporządkować. Gdy człowiek ma problem, najlepsze, co możemy mu ofiarować, to właśnie możliwość aktywnego słuchania.
• Rozwija u rozmówcy zdolność analitycznego i samodzielnego myślenia. Rzucając prostą odpowiedzią dajemy gotowca, ale nie stymulujemy intelektu rozmówcy.

Zadawanie pytań wzbogaca społeczeństwo, ponieważ:

• wzmacnia więzi międzyludzkie
• rozwija wzajemne zrozumienie
• rozwija w ludziach postawy krytyczne
• tworzy przestrzeń dla racjonalnego dialogu.

Skoro już wiemy, po co zadawać mądre pytania, to teraz przejdźmy do przykładowych pytań porządkujących i pogłębiających myślenie na każdym z jego poziomów. Zdecydowana większość z nich, jak zauważysz, to pytania otwarte. Zgadniesz dlaczego?

Przykłady skutecznych pytań

Tworząc poniższą listę posłużyłem się taksonomią Blooma z 1956 roku i Uniwersalnymi Standardami Intelektualnymi. Autorstwa tego drugiego nie jestem pewien, ale podejrzewam, że mogły wziąć się stąd: https://www.criticalthinking.org/pages/universal-intellectual-standards/527

1. Wiedza

Pytania wyjaśniające

Pytania, których celem jest uzyskanie podstawowych informacji na temat zagadnienia.

• Co się stało?
• Gdzie się wydarzyło ___ ?
• Kto brał udział w ___ ?
• Czy możesz powiedzieć więcej?
• Czy możesz rozwinąć tę myśl?
• Czy możesz podać przykład lub analogię?
• Czy możesz to zobrazować?

Pytania o dowody

• Skąd wiesz?
• Na jakiej podstawie tak twierdzisz?
• Dlaczego uważasz, że ____ jest prawdą?
• Jakie są dowody na poparcie ___ ?
• Czy istnieją dowody że?
• Jak można potwierdzić prawdziwość tego twierdzenia?
• W jaki sposób ___ odnosi się do ___ ?
• Czy podane dowody/powody są wystarczające?
• Co wpłynęło na przekonanie, że ____ ?
• Kto może potwierdzić, że ___ ?
• Czy istnieją inne źródła potwierdzające, że ____ jest prawdą?

2. Rozumienie

Pytania, których celem jest zrozumienie informacji i założeń.

Pytania precyzujące

• Czy możesz podać szczegóły?
• Czy możesz to opisać?
• Jak rozwiniesz tę myśl?
• Co masz na myśli mówiąc ___ ?
• Czy mówiąc ____ masz na myśli ___ ?
• Czy mówiąc, że ____ , sugerujesz, że ____ ?
• Jak rozumiesz/definiujesz pojęcie ____ ?
• W jaki sposób odnosi się to do ____ ?
• Czym X różni się od Y?
• Czy X i Y to to samo?
• Jeśli X jest prawdą, to czy Y również jest prawdą?
• Czy zgadzamy się, co jest istotą pytania/problemu?

Pytania o założenia

• Jakie są jego/jej założenia?
• Jakie rozumowanie kryje się za tym założeniem?
• Na jakich założeniach opiera się Twoje twierdzenie, że ___ ?
• Twoja propozycja rozwiązania problemu opiera się na założeniu, że ____ . Czy to założenie jest odpowiednie?

3. Zastosowanie

Pytania pomagające określić, w jaki sposób można wykorzystać informacje.

• Jak mogę wykorzystać posiadane informacje?
• Jak mogę rozwiązać ten problem dzięki nowym informacjom?
• Jak skutecznie wykorzystać fakt, że ___ ?
• Które fakty można wykorzystać do zobrazowania tego problemu/zagadnienia?
• Które z tych informacji można wykorzystać do zmiany ___ ?
• Co by się stało, gdybym wykorzystał(a) te informacje do ___ ?
• Czy można wykorzystać te informacje do ___ ?
• Które fakty można wykorzystać, aby przekonać ___ do ___ ?
• Jakie pytania można zadać na rozmowie kwalifikacyjnej, aby dostać pracę?
• Jakie elementy powinny znaleźć się w tekście, aby był spójny?
• Które argumenty mogą przekonać grupę?

4. Analiza

Pytania, których celem jest rozbicie informacji na elementy, identyfikacja relacji między tymi elementami i określenie zasad organizacyjnych elementów.

• Co powoduje, że ten problem jest skomplikowany?
• Czy można to pytanie rozbić na mniejsze pytania?
• Czy można wskazać problemy, których nie da się już rozbić na mniejsze problemy?
• Czy powinniśmy spojrzeć na to z innej perspektywy?
• Czy powinniśmy rozważyć inny punkt widzenia?
• Czy można to ująć w inny sposób?

• Jaki jest związek między X i Y?
• Jaką funkcję pełni X?
• Czy X i Y są zależne od siebie?
• Co z tego wynika?
• Co jest przyczyną a co skutkiem?
• Co stanowi punkt wyjściowy?

• Jakie mogą być tego konsekwencje?
• Jakie wnioski można wyciągnąć z ___ ?
• Z jakimi trudnościami musimy sobie poradzić?
• Z jakimi problemami wiąże się to pytanie?
• Jakie problemy generuje tak postawione pytanie?
• Jakie inne problemy generuje zaproponowane rozwiązanie bieżącego problemu?
• Jakie inne problemy powoduje ten problem?

5. Ewaluacja:

Pytania, których celem jest określenie jakości informacji (teoretycznie tutaj powinny znaleźć się pytania o dowody, ale z przyczyn praktycznych umieściłem je na początku).

Pytania o związek

• Jaki ma to związek z ____ ?
• Czy to odpowiada na postawione pytanie?
• Czy ta odpowiedź pomaga nam rozwiązać problem?
• Czy ta odpowiedź jest na temat?
• Czego dotyczy ta informacja?

Pytania o wagę

• Czy ten problem jest najważniejszy?
• Dlaczego ten problem jest dla nas istotny?
• Czy są inne problemy, które powinniśmy rozważyć w pierwszej kolejności?

Pytania o spójność

• Czy to wszystko ma sens jako całość?
• Czy poszczególne argumenty odnoszą się do tezy?
• Czy wnioski wynikają z argumentacji?
• Czy to co proponujesz wynika z dowodów?
• Czy ostatni akapit pasuje do pierwszego akapitu?

Pytania o motywy

• Czy mam osobisty interes w konkretnym rozwiązaniu tego problemu?
• Czy reprezentuję poglądy innych osób lub grup interesu?
• Czy moje poglądy wynikają z obiektywnych przesłanek?
• Dlaczego zgadzasz się z tym rozwiązaniem?
• W jaki sposób można ocenić wartość lub ważność tego rozwiązania/problemu?
• Co byś zrobił, gdyby…?

6. Synteza

Pytania, których celem jest tworzenie nowych koncepcji na bazie posiadanych informacji.

Pytania pobudzające kreatywność

• Co można zmienić w naszej propozycji, aby rozwiązać podobny problem?
• Co można zrobić lepiej?</li
• Co by się stało, gdybyśmy rozwinęli ten aspekt problemu?
• Jak można dostosować ____ do nowych okoliczności?
• Co można zrobić, aby zminimalizować lub zmaksymalizować efektywność działania?
• Jakie rozwiązania/informacje można połączyć, aby osiągnąć lepszy rezultat/zmienić ____ ?
• Jak inaczej można przedstawić wnioski, aby osiągnąć ____ ?
• Co można zrobić inaczej, aby osiągnąć ____ ?

Uwagi końcowe

Poziomy myślenia dzielą się na niższego (punkty 1-3) i wyższego (punkty 4-6) rzędu. Logicznie i praktycznie rzecz biorąc, aby skutecznie posługiwać się myśleniem wyższego rzędu, trzeba wpierw opanować myślenie niższego rzędu. Oczywiście nie jest to prawdą we wszystkich sytuacjach, ponieważ weryfikacja prawdziwości informacji nie jest konieczna do jej zrozumienia, analizy i syntezy. Niemniej, w celach praktycznych umieściłem pytania o dowody na samym początku.

Wychodzę z założenia, że dwie podstawowe czynności, jakie należy wykonać względem nowej informacji zanim przejdzie się na wyższy poziom myślenia, to zrozumienie i potwierdzenie jej prawdziwości. Jeśli bowiem pominiemy w procesie jedno lub drugie i od razu przejdziemy do analizy czy syntezy, przypuszczalnie doprowadzimy do sytuacji, w której co prawda stworzymy nową koncepcję, ale będzie ona oparta na błędnych lub nieprawdziwych założeniach. Przykładem takiej koncepcji jest np. postmodernistyczny konstrukcjonizm społeczny, który opiera się na przekonaniu, że wszystkie kategorie opisu rzeczywistości (np. zjawiska naturalne) są konstruktem kultury, a w konsekwencji nie ma obiektywnej prawdy. Na tym gruncie wyrosły popularne dziś na uniwersytetach i w przestrzeni publicznej pseudonauki społeczne, próbujące regulować życie mas.

Zdaję sobie sprawę, że zaproponowany przeze mnie podział nie jest finalny, a tym bardziej idealny, dlatego jeśli masz sugestie, jak można go poprawić, daj znać w komentarzu.

Tekst jest trzecią częścią cyklu Poradnik Myślenia Krytycznego.